“Cụ” rùa Hồ Gươm chết rồi, cụ Đức “rùa” đi đâu?

PGS.TS Hà Đình Đức:

C Đc “rùa” nói: “Tôi là dân Thanh Hoá, ra Hà Ni tm 1959. Cũng là do duyên phn tình c: hôm đó là ngày 15/3/1991, tôi đi qua ph Hàng Khay thì thy mt “C” rùa ni lên. Tôi đng li xem, khi v nhà tôi đánh du vào cun lch. Cũng t đó tôi đi sâu nghiên cu rùa H Gươm và quan tâm đến văn hoá xung quanh h mt cách rt t nhiên và dn dn cuc đi tôi gn cht vi rùa H Gươm”.

“25 năm, mt phn tư thế k, tôi “gn cht” vi “C“. Trong chng y thi gian, phi nói là du n ca tôi v “C” là rt nhiu. Trên thc tế, vic làm, hot đng và nghiên cu ca tôi v “C” cũng không ít. Hu như tt c hãng thông tn ln trên thế gii như CNN, AP, BBC, Reuters… quan tâm ti “C” rùa đu đã phng vn tôi. Riêng tôi viết v “C” trên dưi 300 tin, bài. Ngưi ta viết v tôi và “C” rùa c trong nưc và quc tế mà tôi sưu tm đưc cũng gn 700 bài”- PGS Hà Đình Đc k.

C Đc “rùa” k v cơ duyên đến vi “C” rùa như vy. Ông bo: “Tôi đến vi H Gươm, vi rùa H Gươm như mt tin đnh. Tôi không th lý gii mt cách rch ròi đưc. Trong đu tôi lúc nào cũng có hình nh ca các “C” rùa, ri thì cnh vt H Gươm. Thm chí bây gii có th đc tng s kin xy ra trong vòng my chc năm qua quanh H Gươm”.

PGS.TS Hà Đình Đức:

PGS.TS Hà Đình Đc ngi trm ngâm mt lúc (dưng như ông đang nghĩ v nhng ngày “C” rùa con trên dương thế), ri th dài, bo: “Ngưi ta hay chế diu tôi là bao nhiêu năm nghiên cu “C” rùa mà không biết rùa H Gươm là “c ông” hay “c“.

Có ln mt nhà nhiếp nh nghip dư chp đưc dăm tm nh, đem đăng báo, khng đnh H Gươm có 4 ti 5 “C” rùa, ch không phi ch còn mt “C” duy nht như ông Hà Đình Đc tng khng đnh”.

“Dân không chuyên nói thế thì không sao, nhưng my v có chc sc ca Hà Ni khi y cũng ùa vào: “Đy, thếGiáo sư “rùa” c bo có mt “C” thôi. Tôi đã tng nói vi my anh Hà Ni ri: “Các anh mi tôi nghiên cu rùa H Gươm, vy thì các anh tin tôi hay là tin my ông “ba lăng nhăng”.

Trong hơn my chc năm nghiên cu tôi có khong 3.000 tm nh chp rùa H Gươm các góc đ khác nhau. Nhiu ln rùa ni lên tôi bơi ra h xem và chp nh. Có mt cu (tôi không tin nêu tên) tình c chp đưc my cái nh rùa ni ngày 9/10/2002. Ông y gi mt s to. Ông y còn bo: “Trông như 2 “C“. Mt “Ci cõng mt “C” nm trên.

Thế ri ông y còn bo “C” thì đu đen, “Cđu trng, “Cđu nâu… Làm gì có chuyn đó. Bi vì các thi đim và v trí khác nhau thì chp đưc nh khác nhau mà thôi. Bui sáng có ánh mt tri chiếu xiên thì chp đưc cái đu “C” màu vàng. Còn chp ngưc ánh sáng thì đưc cái đu màu đen. Bui trưa ánh nng chói thì chp đưc cái đu “C” có đm trng... “Vy theo ông khi y H Gươm ch có mt “C” rùa?”- tôi tò . “Mt “C” thôi, tôi khng đnh điu y”, c Đc “rùa” nói chc nch.

Nhưng ti sao nghiên cu chng y năm PGS.TS Hà Đình Đc li không biết đưc rùa H Gươm là “c ông” hay “c“?

– “Cụ ông” hay “Cụ bà” thì khi ấy không thể khẳng định được. Nếu mà vật ngửa “cụ” lên thì tôi có thể khẳng định được. Cũng có thể căn cứ vào cái mai dưới. Cái mai dưới con đực nó hơi võng lên. Đuôi con đực nó hơi tù hơn và cái lỗ huyệt mở ra ở cuối đuôi. Thế còn đuôi con cái thì nó nhọn hơn.

PGS.TS Hà Đình Đức:

Như vy qua hơn 3.000 bc nh mà ông chp đưc cũng không th phân bit đưc sao?

– Không thể phân biệt được vì mình không thể chụp được mặt bụng. Nếu chụp được mặt bụng thì mới may ra phân biệt được. Ngày 27/9/2000, ngày khánh thành tượng vua Lê, rất lạ: 9 giờ khánh thành thì 8 giờ 20 “Cụ” bò lên nằm ở chân đảo Ngọc của đền Ngọc Sơn. “Cụ” gối đầu lên đấy nằm nhắm nghiền mắt lại.

Lúc ấy các bảo vệ báo cho tôi. Các anh ấy bảo bây giờ “Cụ” mệt thế này thì nên “khiêng “Cụ” lên để kiểm tra xem “Cụ” là “cụ ông” hay “cụ bà”. 4 anh xuống khiêng lên. Mới nghếch được có một tí ở phần đầu, nhưng chiều ngang cái mai đã dài đến hàng mét rồi. Bỗng nhiên “Cụ” quẫy một cái rơi xuống nước luôn. Vì thế nên không lật lên được để xem đó là “cụ ông” hay “cụ bà”.

Nghiên cu và bo tn rùa H Gươm là vic làm có mc đích cao c. Nhưng vì sao vic làm này li khiến nhiu ngưi không mn mà, thm chí có ngưi còn ch trích ông gay gt như vy?

– Chưa ai dám công kích tôi về chuyện này cả. Ai nói gì lơ mơ với rùa Hồ Gươm tôi mắng ngay.

Trong mấy chục năm nghiên cứu có tới một phần tư thế kỷ tôi nghiên cứu về rùa Hồ Gươm và Hồ Gươm nên tôi tin vào những hiểu biết của tôi.

Nhưng ti sao ông li có thái đ gay gt là mng nhiếc ngưi khác như vy?

– “Anh” không hiểu biết gì về rùa Hồ Gươm mà “anh” lại cứ hạch tôi thì chịu thế quái nào được.

PGS.TS Hà Đình Đức:

Xin quay tr li mc thi gian 19/1/2016, ngày “C” rùa qua đi. Ln cui cùng ông nhìn thy “C” là bao gi và cm xúc ca ông khi nghe tin “C” t thế?

– Tôi nhớ lần cuối cùng “Cụ” nổi lên mặt Hồ Gươm là vào gần cuối tháng 12/2015. Hôm “Cụ” mất, tôi đang làm việc ở nhà, lúc đó khoảng hơn 6 giờ tối. Trưởng ban quản lý Hồ Gươm đã gọi điện cho tôi để thông báo hung tin ấy. Tôi rất sửng sốt. Vì trước đó “Cụ” vẫn bình thường, và chưa có dấu hiệu nào khác thường. Suốt tháng 12/2015, khi tham gia tiến hành kiểm tra sức khỏe, thì tôi vẫn chụp được ảnh “Cụ”. Từ trước thời điểm mất, hầu như tháng nào “Cụ” cũng xuất hiện.

Sau đó, hàng trăm cơ quan thông tấn báo chí trong nước, quốc tế dồn dập gọi điện phỏng vấn tôi. Tôi bảo họ rằng tôi đã nhận được thông tin, và đang trên đường ra Hồ Gươm.

Khi tôi tới nơi thì gặp ông Nguyễn Đức Chung khi ấy đang là Chủ tịch UBND TP.Hà Nội. Ông Chung hỏi tôi: “Theo bác, bây giờ phải làm thế nào?”. Tôi nói với ông Chung là phải thông báo là “Cụ” đã mất. Sau đó tôi có trao đổi với ông Phạm Quang Nghị và gợi ý rằng sau này chúng ta có thể làm một tiêu bản về “Cụ” Rùa và lưu trữ ở đền Ngọc Sơn”.

20h30 tối hôm ấy, Hà Nội tổ chức cuộc họp khẩn, ông Tô Văn Động (Giám đốc Sở Văn Hóa, Thể Thao và Du Lịch khi ấy- PV) bảo, ở Bảo tàng Thiên Nhiên Việt Nam có cái nhà lạnh khoảng -15 độ C đến -20 độ C và có thể gửi “Cụ” vào đấy.

Nghe xong, tôi nói rằng gửi ở đó là tốt nhưng phải có biên bản vì đây là di vật của quốc gia. Nếu đưa vào Bảo tàng Thiên nhiên thì có khi chưa chắc lấy ra được vì nhiệm vụ, chức năng, quyền hạn của bảo tàng này là có thể thu thập được tất cả các tiêu bản ở trong nước nên nếu không có chứng từ rõ ràng thì khó có thể đưa “Cụ” ra”.

Tôi còn nhớ rõ, lúc đưa “Cụ” lên, chúng tôi đã lấy mấy tấm ván đặt ở dưới, sau đó lấy vải đỏ, vải vàng, và đặt “Cụ” vào, hướng đầu “Cụ” ra phía tháp Rùa, đặt bát hương ở phía trước. Xung quanh đặt 4 ngọn nến. Những bức ảnh đặc biệt ấy tôi đều chụp và lưu lại cả”.

PGS.TS Hà Đình Đức:

“C” rùa qua đi ti nay đã gn chc năm. Tuy nhiên câu chuyn v “C” thì chưa bao gim bt s quan tâm, k c hiếu k ca ngưi dân nói chúng và các nhà nghiên cu nói riêng. Ông có th lý gii hin tưng này không?

– Hồ Gươm là biểu tượng của thủ đô. Rùa Hồ Gươm là linh hồn của Hồ Gươm, là báu vật, là cổ vật sống và lâu nay người dân Việt Nam vẫn tin rằng nó gắn liền với truyền thuyết về hoàn gươm của vua Lê. “Cụ” rùa đã giữ gươm của vua Lê. Mà đấy là biểu trưng lòng yêu hoà bình của dân tộc Việt Nam.

PGS.TS Hà Đình Đức:

Nhưng đy là truyn thuyết, thưa ông?

– Truyền thuyết hay huyền thoại bao giờ cũng phải có một cái “nhân thực” của nó. Chính từ cái “nhân thực” ấy mà người đời mới thêu dệt thành huyền thoại. Nhưng không phải ai cũng có thể thêu dệt được. Sự thêu dệt ấy phải được cộng đồng chấp nhận, được truyền tụng từ đời này qua đời khác và trở thành truyền thuyết. Chứ làm gì có cái truyền thuyết nào tự dưng lại xuất hiện đâu. Ngay cả chuyện Thánh Gióng cũng phải có một cái “nhân thực” nào đấy.

Truyền thuyết Hồ Gươm là một truyền thuyết độc nhất vô nhị, đan xen giữa cái thực- cái hư, giữa cái hư- cái thực. Thần rùa từ thời An Dương Vương đến thần rùa Hồ Gươm. Thần rùa An Dương Vương là huyền thoại, thần rùa Hồ Gươm vừa là huyền thoại vừa là thực tế. Ở Hồ Gươm thần rùa là nhân chứng bằng “xương bằng thịt”. Mà nếu đã là nhân chứng bằng “xương bằng thịt” thì lại là khoa học.

Rùa Hồ Gươm là nhân chứng cho truyền thuyết hoàn gươm, nhưng đồng thời lại là một sinh vật thật. Đã là sinh vật thì đều có “sinh- lão- bệnh-tử”. Mà để duy trì huyền thoại đẹp của cả dân tộc: mỗi khi rùa Hồ Gươm nổi lên, ta lại nhắc đến trang sử chống giặc ngoại xâm oai hung ấy, thì phải bảo vệ con rùa thật “bằng xương bằng thịt”.

Khi “Cụ” rùa còn đang khỏe mạnh, tôi đã từng đặt ra câu hỏi với giới lãnh đạo Hà Nội: “Ai dám bảo rùa Hồ Gươm là vĩnh cửu về mặt khoa học? Ta đặt giả dụ: nếu một ngày nào đó “Cụ” ra đi thì Hồ Gươm sẽ như thế nào? Nhưng chẳng ai nghe tôi. Có người còn cho là chuyện tào lao”.

Nhưng ông là nhà khoa hc, vì sao ông không nghiên cu tìm dòng dõi, hu du ca “Cđ duy trì đưc loài rùa H Gươm cho Hà Ni?

– Trước và sau khi “Cụ” rùa ra đi, tôi có đi khảo sát rất nhiều nơi như một số khu vực Thọ Xuân và Yên Định thuộc Thanh Hóa, Ao Châu (Phú Thọ), đầm Vân Hội, Móng Hội (Yên Bái)… thì có nhiều cá thể rùa lớn, nhưng khi tới chỉ còn xương, sọ. Tôi từng đưa ra một dự án bảo vệ nguồn gien rùa Hồ Gươm bằng cách vào tận Quảng Phú (Thanh Hoá) để tìm rùa. Khi ấy nhiều người còn nói đây là dự án “kỳ quái”.

PGS.TS Hà Đình Đức:

Ti sao ông li cho rng rùa H Gươm có xut x t vùng Lam Kinh, Thanh Hóa?

– Việc dẫn dắt tôi đến chuyện này cũng rất lạ. Tình cờ trong một lần trò chuyện, ông Trịnh Ngữ (lúc ấy là Giám đốc bảo tàng Thanh Hoá) nói với tôi là ở Vụng Sung trên sông Lương, ngày xưa có loài rùa to như chiếc chiếu đôi. Mà Vụng Sung thì lại sát ngay Lam Kinh. Một thông tin thứ hai nữa là, cụ Lê Đăng Các ở Lam Kinh (năm ấy khoảng ngoài 80 tuổi) có lần nói với tôi là ở cái vùng Phúc Địa có con rùa to, cái mai của nó làm được cả mái lều 3 người trú mưa không ướt, hoặc có thể lật ngược lên làm thuyền hái rau muống.

Cũng ở vùng ấy các cụ còn đồn rằng trước đây có con rùa nổi lên để đẻ, người ta buộc vào 2 chân nó 2 cái dây chảo (dây thng loi to- NV) và khoác vào hai con trâu mộng. Chờ nó đẻ xong hai con trâu kéo nó lên. Nào ngờ khi đẻ xong nó kéo tụt 2 con trâu mộng xuống hồ, dân làng phải vội vàng chặt đứt 2 dây chảo để cứu 2 con trâu. Thế rồi tôi lại xem rùa đá ở Lam Kinh. Chúng rất giống tiêu bản rùa trong tủ kính ở đền Ngọc Sơn (rùa hồ Gươm). Rùa trong Văn Miếu Quốc Tử Giám thì lại hoàn toàn khác. Mai có vẩy hình lục giác.

Còn rùa ở Lam Kinh giống như rùa Hồ Gươm đều là rùa mai mềm. Từ đây có thể suy đoán là Lê Lợi đã bắt rùa từ Lam Kinh ra thả ở Hồ Gươm. Bởi vì suốt từ thời Lý, qua đời Trần đến Lê 400 năm mà thư tịch, truyền thuyết không có tài liệu nào nói về rùa Hồ Gươm cả. Chỉ sau khi vua Lê hoàn gươm mới có truyền thuyết về rùa mà thôi. Như vậy có thể nói đây là rùa thả. Mà là mang từ Lam Kinh ra, chứ còn nếu ở đất Thăng Long mà có thì hồ Tây cũng phải có. Tiếc là loài rùa này cho đến nay chưa tìm thấy, nếu không muốn nói là gần như tuyệt chủng. Đau đớn thay!

PGS.TS Hà Đình Đức:
PGS.TS Hà Đình Đức:

K t khi “C” rùa cui cùng mt đã có không ít nhng ý tưng như là th rùa Đng Mô xung H Gươm đ thay thế cho “C“. Thm chí ngưi ta đã tng th xung H Gươm 12 con thiên nga đen và trng. Tuy nhiên, nhng vic làm này đã không đưc s đông ngưi dân Th đô chp nhn.

Nh li s kin này, c Đc “rùa” bo: “Đ xut th rùa xung H Gươm là rt tt. Tuy nhiên chúng ta phi nghiên cu k rng nên th loi rùa nào ch không phi c th rùa là tt. Mc dù H Gươm không có hu du ca “C” rùa nhưng cũng không nên đưa rùa Đng Mô vào h, bi rùa Đng Mô hình dáng d tn, không phù hp tr thành linh vt H Gươm.

Loi rùa ging như “C” rùa H Gươm đã tuyt chng hoc chưa tìm thy. Nếu ai đó mà phát hin hoc có hình nh loài rùa nào ging như “C” rùa H Gươm bt c nơi nào có th trao đi trc tiếp vi tôi cũng như thông tin trên báo chí.

PGS.TS Hà Đình Đức:

Có ngưi bo, “C” rùa chết ri gi th my con thiên nga xung H Gươm cho đp, sinh đng c Đc “rùa” cũng phn đi, làm mt hết ngun vui ca ngưi dân đến tham quan H?

– Nghe thế tôi cũng rất buồn, tức nhưng không muốn chấp, đối đáp, bởi tôi phản đối việc thả thiên nga không vì mục đích cá nhân hay vấn đề gì mà tất cả cần thực hiện theo Luật Di sản. Hồ Gươm là di sản văn hóa Quốc gia đặc biệt, nên muốn làm gì ở đây như thả thiên nga cũng phải cực kỳ cẩn trọng, cần làm theo đúng Luật Di sản và được sự đồng ý của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, lãnh đạo TP.Hà Nội, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch rồi lấy ý kiến nhân dân.

Hơn nữa Hồ Gươm là nơi văn hóa tâm linh, nổi tiếng với truyền thuyết rùa vàng và hình ảnh “Cụ” rùa gắn liền với tên tuổi, lịch sử của hồ. Trước khi can thiệp, tác động điều gì đó với Hồ Gươm phải rất thận trọng, không thể tùy tiện.

Hồ Gươm với màu nước xanh biếc, với các huyền thoại, với các cụm di tích như tháp Rùa, đền Ngọc Sơn, đài Nghiên, tháp Bút, tháp Hòa Phong… là tấm gương phản chiếu tâm hồn người Hà Nội. Chính vì vậy, khi thả thiên nga xuống hồ sẽ làm mất đi hồn cốt dân tộc.

Đối với du khách – những người biết và hiểu văn hóa Việt Nam, văn hóa Hồ Gươm, việc thả thiên nga xuống hồ sẽ gây sự phản cảm. Còn với những du khách chưa tìm hiểu văn hóa Hồ Gươm thì họ tưởng Hồ Gươm là hồ thiên nga. Điều này thật khôi hài.

Không ít ngưi coi ông là k hay “phá bĩnh”. Ví d khi Hà Ni đnh thay nưc, ri no vét H Gươm ông là ngưi phn ng d di. D án y vì thế cui cùng không thc hin đưc. Trong nhng v như vy có phi là do ông ghét ai đó hay bày trò ra đ kiếm chác?

– Khi tôi được mời nghiên cứu rùa Hồ Gươm đầu năm thì cuối năm (1991), một số người rục rịch đòi thay nước. Tôi phát hiện ra, ngày 15/2/1992 tôi viết thư lên ông Võ Văn Kiệt (khi y là Ch tch Hi đng B trưng- NV). Đến ngày 10/3/1992, người ta mới mời tôi họp về thay nước, nạo vét Hồ Gươm. Hôm ấy chỉ có mình tôi phản đối quyết liệt.

Tôi bảo: “Bây giờ yêu cầu các nhà khoa học phải bàn lại”. Ngày 24/3/1992, tại cuộc họp ở Viện sinh thái tài nguyên sinh vật gần như tất cả các viện khoa học đều ủng hộ nạo vét Hồ Gươm. GS Đào Văn Tiến là thầy của tôi còn nói: “Thôi bây giờ anh Đức giúp người ta giữ rùa để người ta yên tâm nạo vét”. Tôi nói: “Chuyện nạo vét không có khó gì cả. Chỉ cần lắp đường ống, cắm cầu giao điện là xong. Nhưng còn rùa chết hay sống thì các nhà khoa học phải chịu trách nhiệm trước lịch sử”.

Đến cuối buổi, họ mời ông Nghiêm Phú Chuẩn, đại diện Văn phòng Chính phủ lên phát biểu. Ông ấy đọc công văn 753 (ngày 10/4/1992) với nội dung “Bộ xây dựng, UBND TP.Hà Nội gặp GS Hà Đình Đức bàn cụ thể và báo cáo lên Hội đồng Bộ trưởng”.

Sau đấy Bộ Xây dựng giao cho ông Nguyễn Lân lúc ấy là Vụ trưởng Vụ quy hoạch nhà đô thị và nông thôn (sau này là Kiến trúc sư trưng TP.Hà Ni- NV). Ngày 8/4/1992 họ tổ chức họp tại Bộ Xây dựng. Vì đã có công văn của Hội đồng Bộ trưởng rồi nên khi ấy các vị lại quay ra ủng hộ tôi.

PGS.TS Hà Đình Đức:

Thưa ông, đâu phi ch có các quan chc ca Hà Ni thi by gi “bt bình” vi ông mà có không ít nhà khoa hc cũng rt “gin” ông?

– Sau khi có chỉ đạo của Chính phủ, tôi tưởng mọi chuyện như thế là ổn. Bẵng đi một thời gian bỗng nhiên tôi thấy trên một tờ báo có bài viết “Hà Nội thay nước Hồ Gươm”. Tôi viết thư cho Phó Thủ tướng Nguyễn Khánh (kèm theo cả bài báo đó) chất vấn về việc có đúng là Hà Nội đã được phép thay nước Hồ Gươm hay không?.

10 ngày sau đó có công văn trả lời, trong đó khẳng định: “Công văn 753 (ngày 10/4/1992) vẫn còn nguyên giá trị và Hà Nội cần thực hiện nghiêm chỉnh chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ”. Như vậy là một dự án có giá trị 44 tỷ 157 triệu đồng bị phá sản. Ngay cả Viện Sinh thái cũng giận tôi vì dự án của ông ấy cũng “xôi hỏng bỏng không”. Dự án của các ông ấy là bảo vệ rùa và nguồn gien. Tức là bắt rùa lên, làm một bể xi măng, lấy bùn đổ xuống, lấy nước sông Hồng đổ vào và cho rùa vào đó. Bảo vệ nguồn gien là như thế đó.

Như vy thì cui cùng ngưi ta cũng phi nghe ông?

– Ngày 20/6/1992 Hà Nội mời tôi lên, tôi nói là Hồ Gươm chỉ nên nạo vét thủ công. Sau họ thực hiện nạo vét thủ công. Từ năm 1993 đến giờ tôi làm được cái gì cho Hồ Gươm tôi đều có lưu tài liệu hết chứ không phải là tôi “tát nước theo mưa”.

Khi ông Triệu (tc ông Nguyn Quc Triu- Nguyên Ch tch UBND TP.Hà Ni-NV) nói: Hà Nội đang chuẩn bị đề nghị đưa Hồ Gươm thành di sản quốc gia, tôi nói với ông Triệu rằng tôi đi trước các anh 10 năm. Bởi vì khi tôi gửi công văn cho Chính phủ kèm theo bài “Hà Nội thay nước Hồ Gươm” ấy tôi đã đề nghị phải coi Hồ Gươm là di sản quốc gia. Lúc ấy công văn của Chính phủ cũng đề nghị các cơ quan chức năng phải xem xét ý kiến coi Hồ Gươm là di sản quốc gia. Tiếp theo đó, ngày 17/3/1993 tôi viết bài báo “Phải coi Hồ Gươm là di sản quốc gia” đăng trên Nhân Dân chủ nhật. Sau này tôi còn viết 2 bài nữa kêu gọi về vấn đề này.

Xin cm ơn ông v cuc trò chuyn!

PGS.TS Hà Đình Đức:


Comments

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *